Uluğ Bey Rasathanesi'nden Göklere Bakış / Mervenur Vatansever

İslâm medeniyetinin erken dönemlerinde astronomi çalışmaları başlamıştır. Bunun önemli sebeplerinden biri hiç şüphesiz ibâdet vakitlerinin hassas bir tarzda tanzîm edilme ihtiyâcıdır. İnanç temelinde ihtiyaç olarak doğan astronomi çalışmaları; Yunan, Hint ve Çin gibi kadîm medeniyetlerden intikâl eden mirasla sentezlenerek İslâm dünyâsının astronomi ilminin problemlerini büyük ölçüde çözmeye çalışmasına ve bunda da büyük başarı elde etmesine vesîle olmuştur. Geçen zamânın ardından Bağdat ve Şam'da rasathaneler bulunmasına rağmen daha dakîk gözlemler yapılabilmesi amacıyla önce Nasiruddîn Tûsî'nin gayretleriyle Merâga Rasathanesi açılmış, ardından Semerkant’ta açılan Uluğ Bey Rasathanesi onu tâkip etmiştir.

Uluğ Bey, devlet başkanı olmasının yanında özellikle ilmî kişiliğiyle adından söz ettirmiştir. Matematiğe ve astronomiye özel ilgisi ve yeteneği vardır. Kurmuş olduğu Uluğ Bey Rasathanesi İslâm dünyâsında kurulan ikinci büyük rasathânedir. Çağının önemli astronom ve matematikçilerini buraya toplayarak bir “zîc” hazırlama projesini yürütmüştür. Sâdece astronom ve matematikçi değil döneminin her alanda başarılı din, ilim, sanat ve edebiyat âlimlerini dâvet ederek bol ihsanlarda bulunmuş, kendisi de onlardan çok istifâde etmiştir. Devlet yöneticisinin ilmî gelişmelere karşı gösterdiği teveccüh ve bizâtihî ilim adamı olması, elbette ki Semerkant'ı diğer şehirlerden farklı kılmıştır. Kadızâde Rûmî ve Ali Kuşçu da yolları bu şehirle ve Uluğ Bey'in rasathanesi ile kesişen kıymetli âlimlerdendir.

İlk tahsîlini Bursa’da yapan Kadızâde, riyâzî ilimlerde ilerlemek istemesi üzerine hocası Molla Fenârî’nin yönlendirmesiyle bu bölgeye gelmiş; bir nevi göç etmiştir. Zîrâ kadîm dönemde "İlim Çin'de de olsa gidip alınız." hadîs-i şerîfi âlimler tarafından yaşanmaktaydı. Semerkant’ta Uluğ Bey ile tanışan Kadızâde, onun özel hocası olmuş ve ardından Uluğ Bey Medresesi’nin baş hocalığına ve Kâşî’den sonra o dönemde inşâ edilen Uluğ Bey Rasathanesi’nin başına getirilmiştir. Talebelerine Osmanlı'ya gitmeleri için telkinde bulunmuştur. Ali Kuşçu ve birçok âlim onun yönlendirmesiyle Anadolu’ya gelirken Semerkant matematik-astronomi okulunun zengin birikimini de birlikte getirmişlerdir. Böylece Kadızâde, başka bir coğrafyada ilmî faaliyette bulunsa da öğrencileri vâsıtasıyla asıl vatanına hizmet etmiş, vefâsıyla hayran bırakmıştır.